Mensgericht werken start bij het morele kompas
Bij uitvoeringsorganisaties gaat het vaak over doelmatig en rechtmatig werken. De Raad wil daar graag een nieuw begrip aan toevoegen: mensgericht werken. Want soms houd je je qua werkwijze perfect aan regelgeving en efficiëntie, maar mist de menselijke maat. Hoe geef je die vorm binnen je organisatie? De Raad ging in 2022 aan de slag met ‘mensgerichte uitvoering’.
Lianne Otten voert regie op de ontwikkeling. “Hoewel mensgericht werken voor de Raad niet nieuw is, zette het Management Team eind 2021 dit onderwerp hoog op de agenda. Wat wilden zij daarmee bereiken? Ten eerste dat we burgers nog beter ondersteunen en te woord staan. Ten tweede dat we signalen goed opvangen van casussen waarbij wet- en regelgeving wordt toegepast, maar mensen toch onvoldoende toegang tot het recht hebben.”
Werkgroepen
Otten dook de organisatie in en ging in gesprek met diverse medewerkers om te peilen hoe zij over mensgericht werken dachten. Tijdens een scholingsdag en de online Raadsdag deelden collega’s inzichten met elkaar over wat er nodig is. Op basis daarvan formuleerde zij samen met collega’s zeven ontwikkellijnen (zie kader hieronder). Vanaf mei 2022 bepaalden werkgroepen aan de hand van de ontwikkellijnen welke acties nodig zijn. Beschikker Relatiebeheer Elise van Nistelrooij nam deel aan de groep ‘moreel kompas’ en ‘signaleren’. “Mensgericht werken begint bij het ontwikkelen van een moreel kompas of het meer werken vanuit dat morele kompas. Iedereen beschikt erover. Wanneer denk je als beschikker bij een zaak die je (deels) afwijst voor gefinancierde rechtsbijstand dat er ‘iets mee is’? En, wat doe je dan?”
Moreel kompas gaat af
“Je start bij het raadplegen van Kenniswijzer”, vervolgt ze. “Daar vind je veel informatie over wet-, regelgeving en beleid. In schrijnende situaties, waar Kenniswijzer aangeeft dat je in beginsel moet afwijzen is het nodig om met je discretionaire bevoegdheid, de beoordelingsruimte die je als beschikker hebt, de mogelijkheid te onderzoeken om maatwerk toe te passen.”
Inhoudelijk handvat
Ondertussen zijn er instrumenten vormgegeven ter ondersteuning. Die instrumenten zijn voortgekomen uit de werkgroepen die inmiddels weer zijn afgerond. In februari 2023 startte een voorlopersgroep om te ervaren of de instrumenten helpen bij een mensgerichte uitvoering. Benno Niemeijer, jurist Bezwaar en Beroep: “We stimuleren mensen om bij elke keer wanneer het morele kompas afgaat, een zaak te toetsen. Dat doen zij eerst binnen het ‘inhoudelijk handvat’. Dit handvat helpt om gebruik te maken van je beoordelingsruimte als beschikker.”
Inhoudelijke routekaart
Wanneer het niet lukt om binnen het inhoudelijke handvat de zaak alsnog van een toevoeging te voorzien terwijl je dit wel mensmatig acht, dan volg je de inhoudelijke routekaart. Niemeijer: “Je vult een voorlegger in met een aantal vragen. Vervolgens neemt de afdeling Kwaliteit de zaak onder de loep. Eventueel wordt de vraag in een 'Garage de Bedoeling' geagendeerd, waar het vraagstuk of dilemma met verschillende collega’s uitgediept en besproken wordt.”
Wanneer relevant wordt de zaak ook gedeeld met de afdeling Strategie en Beleid en zo nodig met het Management Team en het ministerie. In dat geval gaat het om wet- en regelgeving die hardvochtig uitpakt. In maart 2022 heeft de Raad om te beginnen een eerste verkennende inventarisatie van hardvochtigheden in de Wrb gepubliceerd en aan het ministerie van Justitie en Veiligheid gestuurd.
Signaleringsteam
Je kunt altijd een signaal afgeven wanneer je moreel kompas is afgegaan. Otten: “Daarvoor wordt er een signaleringsteam aangesteld. Dit team houdt zicht op deze signalen, helpt waar nodig en bekijkt of er trends te zien zijn.”
Bewustwording
Mensgerichte uitvoering begint bij bewustwording. Eén van de manieren om dit te doen is de rubriek ‘De zaak van de maand’ van Niemeijer op intranet. “We behandelen hierin een zaak van een burger, vanuit de leefwereld van die burger. Aan het eind vragen we de lezer welke oplossing die zou aandragen. Dat kan zijn het beter uitleggen van een afwijzing, maar ook het nemen van een totaal ander besluit. Dit helpt collega’s om inzicht te krijgen in voorbeeldsituaties waar een moreel kompas kan afgaan.”
Ruimte nemen
Niemeijer: “We benadrukken we dat de route volgen belangrijker is dan de uitkomst. Medewerkers moeten de ruimte nemen om hun beoordelingsruimte waar nodig op te rekken, zonder te denken; maar kan dit wel? Het gaat vooral om het kijken naar de mens en daarna pas naar de regels. Waar loopt die burger tegenaan? In plaats van: welk proces doorloopt de toevoeging?” Otten knikt: “Het is vakmanschap dat van elke medewerker van de Raad gevraagd wordt.”
Beschikkers moeten de ruimte nemen om hun beoordelingsruimte waar nodig op te rekken.
Oog voor de burger
“Deze zaken zijn als het goed is uitzonderingen, maar de rapportage hardvochtigheden in de Wrb geeft ook aan dat er systemische hardheden zitten in de Wrb. Die moeten we blijven zien, rapporteren en, waar mogelijk, wel toevoegen”, legt Otten uit. “We hebben niet veel zaken die we afwijzen en bij die zaken moet er een moreel kompas-gevoel zijn. Het doel is om meer oog voor burgers in schrijnende situaties te hebben en systemische hardheden te signaleren. We gaan komend jaar in gesprek met advocaten over waarom en wanneer zij twijfelen over het aanvragen van zaken voor een toevoeging, ook in schrijnende situaties; dat is de volgende stap die we willen zetten. Maar we starten intern en gaan nu eerst vol inzetten op de ervaringen van de voortrekkersgroep.”
Wat is mensgerichte uitvoering?
Minder draagkrachtige burgers moeten kunnen rekenen op passende ondersteuning en rechtsbijstand. De Raad heeft de wettelijke taak om toegang tot het recht voor minder draagkrachtige burgers te organiseren. Maar soms pakt de uitvoering hiervan niet uit zoals bedoeld en blijven mensen in schrijnende situaties ongewild verstoken van goede rechtsbijstand. Als dat gebeurt, hebben we als Raad de verantwoordelijkheid om:
- binnen onze mogelijkheden de toegang tot het recht alsnog te verschaffen;
- deze situaties te signalen met hulp van alle collega's en ze neer te leggen op de juiste tafels.
De zeven ontwikkellijnen
- Grip op mensgerichte uitvoering.
- Werkwijze mensgerichte uitvoering.
- Waarderen mensgerichte uitvoering.
- Toerusten medewerkers.
- Faciliteren van de werkwijze.
- Inzicht in de burger.
- Aanpak ontwikkelopgave: hoe dit proces vorm te geven.
Wat zijn hardvochtigheden in wet- en regelgeving?
In maart 2022 heeft de Raad voor Rechtsbijstand een eerste verkennende inventarisatie aan het ministerie van Justitie en Veiligheid gestuurd van wet- en regelgeving die in de praktijk hardvochtig kan uitpakken. In de top vier van deze inventarisatie staan de volgende situaties:
- Vermeende zelfredzaamheid van de rechtzoekende die ertoe kan leiden dat een rechtzoekende geen rechtsbijstand ontvangt.
- De Raad mag geen rekening houden met de situatie van een burger die een inkomen boven de Wrb-grens heeft maar hier, door beslag of lastendruk, niet volledig over kan beschikken.
- Intrekking van de toevoeging als gevolg van resultaatbeoordeling waarbij de rechtzoekende de kosten van de advocaat of mediator volledig zelf moet voldoen.
- Aannemelijkheid buitengerechtelijke regeling voor een verzoek Wet schuldsanering natuurlijke personen (Wsnp) terwijl al eerder duidelijk was dat het niet gaat lukken om de schulden minnelijk te regelen.
De signalering is volledig te vinden op onze website.